Echte verandering ontstaat van onderaf. Vanuit mensen die uit niets iets maken, die anders denken, anders organiseren en die nieuwe verbindingen leggen. Buiten de vaste kaders en gebaande paden ontstaan nieuwe ideeën. Al deze nieuwe initiatieven samen hebben het potentieel om de cultuursector te versterken en te veranderen: ze maken de sector op termijn duurzamer, inclusiever en maatschappelijk relevanter.
Maar die potentie wordt nog lang niet volledig benut, bleek tijdens het seminar dat Art-up op 24 april over dit onderwerp organiseerde. Wat is ervoor nodig om bottom-up innovatie in de cultuursector aan te jagen? En waar lopen stakeholders tegenaan?
‘Waarom is er zo weinig innovatie in de cultuursector?’ Deze vraag markeert het ontstaan van Art-up. Oprichters Jon Heemsbergen en Anne Houwing deden hier samen onderzoek naar. Natuurlijk: óp de podia en in de ateliers vernieuwt en verandert er van alles. Maar achter de schermen blijven de zaken min of meer hetzelfde. En dat jasje knelt steeds vaker, want de wereld om ons heen verandert wel. Moet en kan dat niet anders?
Veel oplossingen van de toekomst komen uit de creatieve sector.
De vraag stellen is hem beantwoorden. Maar verandering is lastig en gaat langzaam. Er is weerstand. En verandering gaat gepaard met chaos, vertelt keynotespreker Joost Vervoort (Universiteit Utrecht) tijdens het Art-up seminar op 24 april. Bovendien ontstaat échte verandering vaak van onderaf, vanuit nieuwe initiatieven die compleet anders naar het systeem kijken en die daardoor een hoog transformatief vermogen hebben. Een goed voorbeeld daarvan is Young Collectors Circle, dat het kopen van kunst (en dus investeren in de cultuursector) uit het hokje van de vermogende verzamelaar trekt en bereikbaar maakt voor iedere kunstliefhebber. Of Cineville, dat filmtheaters helpt aan een beter imago en zo de lege stoelen in de zaal gevuld krijgt. Maar om dit soort veranderingen mogelijk te maken, moeten de initiatieven die van onderaf komen wel geholpen worden en kansen krijgen.
Keynotespreker Joost Vervoort (Universiteit Utrecht) op het Art-up Seminar @Janus van den Eijnden
Systeemverandering ontstaat van onderaf: hoe zit dat?
De X-curve van onderzoeksbureau DRIFT brengt het proces van systeemverandering goed in beeld, licht keynotespreker Joost Vervoort (Universiteit Utrecht) tijdens het seminar toe. Deze curve laat zien hoe een bestaand systeem destabiliseert (linksboven in de curve, vanaf optimaliseren) en hoe een nieuw systeem tot stand komt (linksonder in de curve, vanaf experimenteren). De X-curve geeft goed weer hoe systeemverandering plaatsvindt en welke rol innovatie van onderaf hierin speelt. Ruimte voor experiment en versnelling van onderaf moeten worden ondersteund. En aan de andere kant is ruimte voor flexibiliteit nodig: het aanpassen van een bestaand systeem brengt ook (in meer of mindere mate) chaos teweeg. De X-curve is nuttig om de processen achter dit soort transities te begrijpen, en het helpt beleidsmakers, overheden en bedrijven om hierin te sturen. Als we systeemverandering willen aanjagen, welke prioriteiten stellen we dan en waar en hoe stimuleren we initiatieven die van onderaf deze verandering in gang zetten?
Bron: Lodder, M., Roorda, C., Loorbach, D., & Spork, C. (2017). Staat van Transitie: patronen van opbouw en afbraak in vijf domeinen. Erasmus Universiteit Rotterdam: Drift, Nederland. DRIFT-Rapport-Staat-van-Transitie
Bottom-up innovatie aanjagen
Met een incubatorprogramma helpt Art-up beloftevolle start-ups in de cultuursector aan ondersteuning, hulp, netwerk en ruimte om te innoveren. En dat is hard nodig: veel van hen ondernemen vanuit idealisme, en hebben geen ondernemerschapsopleiding achter de rug. Aan de andere kant is het ook een druppel op de gloeiende plaat. “Wij kunnen met deze programma’s op dit moment maar een beperkt aantal initiatieven helpen. We begeleiden in onze incubator voornamelijk cultureel-maatschappelijke initiatieven die nog weinig financiële slagkracht hebben, waardoor we deels afhankelijk zijn van externe financiers”, vertelt Jon. “In een ideale wereld organiseren we het incubatorprogramma vaker en voor meer deelnemers. Want de behoefte en noodzaak zijn er wél.”
Ook financiers worstelen ermee: hoe kunnen zij experiment en vernieuwing aanjagen in een systeem dat draait om verantwoording en zekerheid? Nienke van der Wal, oprichter van Young Collectors Circle, ervoer het zelf. Haar organisatie kreeg in het begin één pilotsubsidie. En daarna kwam het bekende zwarte gat. Zicht op nieuwe financiering was er niet direct. Nienke: “We pasten niet goed in de hokjes. Subsidie vinden was daardoor lastig.”
Meer informatie over de initiatieven die mee deden aan het Art-up Incubator programma vind je HIER.
Financiering van bottom-up initiatieven in de cultuursector: breder dan subsidies
Hoe laten we start-ups in de cultuursector bloeien? Financiering is daar een onderdeel van. En financieren kan op verschillende manieren, zoals met een cultuurlening (via onder meer Cultuur+Ondernemen, ook geschikt als (op)startkapitaal), investeringen (DOEN Participaties onderzoekt momenteel of zo’n investeringsfonds mogelijk is), crowdfunding, of een (ontwikkel)subsidie.
Kapitaal voor experiment
Bottom-up initiatieven zijn in staat om de cultuursector te vernieuwen en te versterken. Maar hoe overleven zij de eerste periode waarin vooral experiment centraal staat? Het helpt als ze daarbij ondersteund worden, bijvoorbeeld door bestaande partijen. Een goed voorbeeld daarvan is DOEN Participaties, dat op dit moment de mogelijkheden voor een investeringsfonds onderzoekt. Investment principal Merijn ten Thije: “Veel oplossingen van de toekomst komen uit de creatieve sector, daar geloven wij heilig in. Aan de andere kant is het moeilijker om hiervoor kapitaal te mobiliseren, omdat de uitkomst onzeker is. Dat maakt het spannend. Een investeringsfonds zou een antwoord kunnen zijn, juist voor dit soort initiatieven.” Ook Henk Christophersen (directeur Fonds 21) onderzoekt graag op welke manier initiatieven met een experimenteler karakter ondersteund kunnen worden. “Ik vind dat we constant de hokjes die we zelf inrichten, moeten bevragen. En daar hoort minder risicomijdend gedrag bij. Projecten die niet slagen zijn vaak ook leerzaam en dus waardevol voor de sector. Ik denk dat we daar meer ruimte voor mogen maken. Zéker als het vertrouwen in het plan en de organisatie er is.”
Meer weten over bottom-up innovatie in de cultuursector? Lees dan ook DIT ARTIKEL.
Panel leden van het Art-up Seminar (v.l.n.r.): Henk Christophersen (Fonds 21), Martine Consten (VSBfonds), Merijn ten Thije (DOEN participaties) @Janus van den Eijnden
Ontwikkeling financieren
In de provincie Noord-Brabant was tot voor kort een subsidieregeling die de ontwikkeling van cultureel ondernemers ondersteunde, in plaats van alleen projecten of exploitatie. Deze impulsgeldenregeling ondersteunde makers en beginnende initiatieven met grote potentie. Het hielp hen te werken aan hun verdienvermogen en eventueel door te stromen naar volgende subsidies, zoals van Brabant C en van landelijke fondsen. En met succes, bleek uit onderzoek van Berenschot. De impulsgeldenregeling was een uitzondering op de regel. Want bij het gros van de subsidies ligt de focus op productie en presentatie, en niet op ontwikkeling. Jon: “In heel veel sectoren kunnen bedrijven subsidie krijgen voor onderzoek en ontwikkeling, maar niet voor hun gewone bedrijfsvoering. In de cultuursector is dat juist omgedraaid. Echte structurele subsidies of andere vormen van financiering voor innovatie zijn er niet. Daardoor blijven veel initiatieven hangen in hun ontwikkeling en komen ze ironisch genoeg minder snel op een punt dat ze het hoofd boven water kunnen houden.”
Kortlopende projectfinanciering past niet goed bij groei van een organisatie, vindt ook Martine Consten (programmamanager VSBfonds). Organisatiefinanciering is daarom het overwegen waard. “Het VSBfonds wil daar zeker over nadenken. Maar alles staat of valt met de mate waarin de ambitie van een cultureel ondernemer of organisatie aansluit bij onze ambities als fonds. Je moet beseffen: zonder jullie initiatieven hebben wij geen bestaansrecht. Vanuit daar kunnen we werken aan vertrouwen om wél financiering voor elkaar te krijgen.”
Structurele oplossing voor een fundamenteel probleem
Nieuwe initiatieven in de cultuursector die bottom-up ontstaan, hebben de potentie om de cultuursector te versterken. Daarover zijn de sprekers tijdens het Art-up seminar het eens. Maar op dit moment stranden veel van dit soort initiatieven, vooral door een gebrek aan financiering, maar ook door het ontbreken van het juiste netwerk en de passende ondernemerschapsskills. De slagkracht van een incubatorprogramma zoals dat van Art-up is nog niet groot genoeg om meer beloftevolle initiatieven te helpen. Om echt impact te kunnen maken zouden dit soort initiatieven veel langer lopende ondersteuning nodig hebben. In de X-curve van onderzoeksbureau DRIFT zijn dat de stappen linksonder. Het ontbreken van structurele ondersteuning van bottom-up innovaties in de cultuursector blijkt een fundamenteel probleem. Willen we hier écht een oplossing voor? Dan is een verdere verkenning nodig.
Waarom is innoveren zo moeilijk? In DIT ARTIKEL lees je meer.
Hoe nu verder?
Innovatiebeleid staat in de cultuursector nog in de kinderschoenen, maar in veel andere sectoren is er al langer ervaring mee. De Adviesraad Wetenschap, Technologie en Innovatie (AWTI), bracht in december 2023 het adviesrapport 'In dienst van de toekomst - van optimalisatie naar transformatie' uit. In dat rapport doet de raad aanbevelingen aan de overheid over toekomstgericht innovatiebeleid. Welke aanbevelingen uit dit rapport kunnen de cultuursector verder helpen?
- Bied een inspirerend toekomstbeeld, gebaseerd op scherpe keuzes
Om te zorgen dat innovatie bijdraagt aan een gewenste toekomst is het belangrijk om te bepalen hoe die toekomst eruit moet zien. Maar wat vinden we als samenleving belangrijk in die toekomst? Daarover moeten eerst scherpe keuzes gemaakt worden. De AWTI raadt de overheid aan om hier een actieve rol in te nemen, én om burgers en toekomstige generaties tegelijkertijd een duidelijke stem te geven in het tot stand komen van dit toekomstbeeld.
- Benut innovatieve kracht uit de sector en samenleving beter
Het gewenste toekomstbeeld wordt alleen werkelijkheid als overheid, ondernemers, maatschappelijke organisaties en burgers samenwerken. In de cultuursector houdt dat met name in dat we culturele instellingen meer ruimte geven voor innovatie en research en development, dat de innovatieve bottom-up initiatieven die er zijn meer steun en ruimte krijgen en dat we ook het (toekomstige) publiek een duidelijke rol geven, door hen veel meer te betrekken in de ontwikkeling van cultuurbeleid en cultureel aanbod.
- Zet breed in met een 'transformatiegerichte beleidsmix'
Veel verschillende mensen en organisaties dragen bij aan het toekomstbeeld. Dat vraagt ook om een diverse mix van beleid en financiering. De raad beveelt onder andere meerjarige investeringen aan, die goed getimed ingrijpen op wat nodig is in de verschillende fases van transformatie en innovatie. Concreet betekent dat: voldoende ruimte voor experimenteren en pionieren in de beginfase en het stimuleren van grootschalig opschalen van succesvolle innovaties. Zorg daarnaast voor goede afstemming tussen Europees, nationaal en regionaal beleid en bied vooral ook ruimte aan minder bekende/startende partijen, creatieve makers en denkers, burgercollectieven en andere maatschappelijke partners.
Dit is het eerste artikel van twee gezamenlijke artikelen van Art-up en Cultuur+Ondernemen naar aanleiding van het Art-up Seminar over bottom-up innoveren.
Geschreven door Iris van den Boezem.
Wil je doorpraten over dit onderwerp?
Jon maakt graag kennis met je!
Met scherpe analyses, creatieve oplossingen en een bak aan praktijkervaring is Jon de aangewezen persoon om jou te helpen je vraag scherp te krijgen en een nieuwe strategie te ontwikkelen.
Wil je doorpraten over dit onderwerp of heb je een idee voor een interessante samenwerking? Je kunt contact opnemen met Jon via jon@art-up.nl.